ال و باش باره ده اصطلاحلار(میر هدایت حصاری)
اصطلاحلار آتالار سوزونه بنزه‌ديگينه باخماياراق, عين ساده‌ليک‌لري ايله, گونده‌ليک دانيشيقلاردا اوْنلاردان آرتيق ايشله‌نيرلر. دئمک اوْلارکي, هر ميللت‌ده بئله بير دانيشيق رسمي وار. مثلا" فارسجادا, اينگيليس‌جه‌ده چوْخلوقدا ايستيفاده اوْلونور. بئله‌کي اوْنلارين معناسي, بيلمه‌يه‌نلر اوچون عجيب و سوزون آنلاييشيني چتين‌له دير. اوْنا گوره بير ديلدن اوْ بيري ديله ترجومه ائتمک بو ايصطيلاحلار ايله تانيش اوْلمويانلار اوچون, چوْخ چتين و بعضا" غير مومکون اوْلور. مثلا" دئييرلر بير نفر خاريجي لوْندوْندا قاطار ايله سفر ائده‌رکن واقوْن‌دا پئنجره‌نين قاباغيندا آياغ اوسته دوروب, ائشيگين منظره‌سينه باخيردي. بير زامان قاباقدا بير آغاجين بوداخلاري چوْخ ياخين اوْلدوغو اوچون, اوْ کوپه‌ده اوْلان بير اينگيليسي‌لي اوْنا خيطاب ائده‌رک دئيير. Look out بونون ظاهيري معناسي بودورکي «ائشيگه باخ» بير حالدا کي بو ايصطيلاحين معناسي بودور کي «موواظيب اوْلون» يعني خطرين ياخين اوْلدوغونو اوْنا خبر وئرير. آمما اوْ آدام اوْنون ظاهير معناسيني دوشونره‌ک بئله اوْ آدام دئييرکي «ائشيگه باخ» و فيکير ائديرکي ائشيکده ياخشي بير منظره اوْلدوغو اوچون بو سيفاريشي ائدير. اوْنا گوره باشيني پئنجره‌دن ائشيگه اوزادير و آغاجين بوداخلاري اوزونه ايليشه‌رک يارالييير.
بيزيم ديلده ده ايصطيلاحلارين سايي چوْخ- چوْخدور. دئمه‌ک اوْلارکي عادي دانيشيقلاردا هر سوز ايصطيلاح ايله دئييلر. اوْنلاري ييغيب يازاسان اوْنلارجا کيتاب اوْلار. اوْدورکي بوردا فقط بير ميقدارنومونه اوچون گتيريريک و آنجاق بير نئچه اَل- اوره‌ک- باش کيمي کلمه‌لر باره ده آرتيق ميثاللار گتيره‌جه‌ييک. و بورادا بونادا ايشاره ائده‌ک بو ايصطيلاحلار بعضي‌لري فارسلار طرفيندن ده منيمسه‌له‌نيب و اوْ ديله قاريشميش دير. خوصوصن محمد قلي اميني «فرهنگ عوام» آدلي کيتابيندا دئمه‌ک اوْلارکي بوتونلوک‌له آذربايجان ديلي‌نين ايصطيلاحلاريني فارسجايا چئويرميشدي. ائله کي اوْ کيتابا آذربايجان عامييانه فرهنگي (کولتورو) کيتابي دئسه‌ک چوْخ‌دا دوْغرو اوْلابيلر.
دئييملر
ال- اله‌وئرمک- ال بير اوْلماق- موتتحيد اوْلماق. بير بيرينه کومک ائتمک.
ال اوزمک- اوميدي کسمک,نا اوميد اوْلماق.
ال آياغا دوشمک- اوزونو ايتيرمک[ بير ايشدن ناراحات اوْلماق, بير ايشين واقع اوْلماغي‌نين قاباغيني آلماق اوچون چاليشماق.
ال آياغيني ايتيرمک- نظير: ال آياغا دوشمک, قوْرخويا دوشمک.
ال به‌ياخا اوْلماق- ساواشماق.
ال بير اوْلماق- کيمسه نين علئييهينه بير لشمک.
اَل- رقيب, ايش رقيبي. مثلن: بو ايشدن داها يوْخدور, ال چوخاليبدير. بير اوْيون اوْيْناماق: اوْتور بير ايکي اَل اوْيناياق گئدک. يکانات‌دا بير شئيي ساياندا بئش- بئش سايارلار. هر بئش‌دنه‌يه بير اَل دئيه‌رلر.
ال- آياغيني ييغيشديرماق- کيمسه‌ني يئرينده اوْتوردوب, اليني کسمک. موعدافيعه اوچون حاضيرلانماق.
الدن اله‌دوشمک- بير شئيين نئچه آدامين الينه دوشمه‌سي. بير آروادين يا قيزين پيس يوْلا دوشمه‌سي.
الدن گلمک- ايمکان- باجاريق- مومکون اوْلماق- باجارماق.
الده‌ن گئتمک- الدن چيخماق, بيرزادي الدن وئرمک.
اله داغ باسماق- تووبه ائتمک, بير ايشي بير دفه‌ليک ترگيتمک. بير نوو آند ايچمک و عهد ائتمک دي.
اله دوشمک- تاپيلماق. پيس يوْلا دوشمک.
اله سالماق- اله گتيرمک- سريمه‌ک, مسخره‌يه قوْيماق.
اله‌گلمک- حاصيل اوْلماق (تاپيلماق).
الي آغير اوْلماق- ۱- بير آل‌وئرچي‌نين سحرچاغي ايلک موشتريسي اوْلسا اوْگون اوْنون بازاري کاساد اوْلار. عکسينه اوْلاراق الي يونگول آدام آداما سوفته وئرسه اوْگون اوْنون ساتيشي چوْخ اوْلار. ۲- بير آداما اليني وورسا چوْخ اينجيده‌ر دئيه‌رلر الي آغيردي دول آرواد آلاجاق دير....
الي ايري اوْلماق- اوْغروچو آدام.
الي يونگول- الي آغير آدامين ضيددي....
اليز آغريماسين- اليز وار اوْلسون.
اليز(اللريز) وار- اليز وار اوْلسون, ساغ اوْلون.
الين داليسينا داغ باسماق- بودا هامان دي البتته هئچ کيم بو سوزو دئمک‌له, الينه داغ باسماز, لاکين دئيه‌رکي: من داها اليمين داليسينا داغ باسديم کي بير داها فيلان ايشي گورمويم.
الينه ايش وئرمک
اليني کسمه‌ک- کيمسه‌نين ديخالتينه, ايشتيراکينه, بير يئره سوْن وئرمک.
مثللر
ال سويا يئتيرمک- قضاي حاجت ائتمک- سو باشينا چيخماق و ساير...
ال منيم اته‌ک سنين- کيمسه‌يه متوسل اوْلاراق, ايلتيماس ائديب, يالوارماق.
اَل- اَلي تانييار- بيرکسه پول يا بير شئي وئرديکده, آيري آداما حواله ائتسه دئيه‌رلر. من سني تانيرام. سنه وئرميشم, سندن آلاجاغام هر کسه وئرميسن منه مربوط اوْلان ايش ده‌ييل. اوزون گئديب آليب منه قايتارماليسان.
الي قوْلتوغوندا قاليب فاغير اوْلوب, چاره‌سيز قاليب.
الين ايچي قاشينماق- آدامين الينه پول گله‌جکدير.
الين گوتور- اوزون يو- يعني فقط همين دير: اوْنون منه وئرديگي بير دفه ۱۰۰تومن و بير دفه‌ده اللي تومن اوْلوب, داها الين گوتور- اوزون يو, بير شاهي دا گورمه‌ميشيک.
اليندن گله‌ني مين قابا چک- يعني من سنين تهديدلريندن قوْرخمورام. هر نه اليندن گلير اسيرگه‌مه.
اليني دالدان باغلاييب- يعني بو اوْندان‌دا پيسدي. مثلا" بيز دئييرديک فيلانکس خسيس آدام‌دي. آمما ايندي بو اوْنون اليني دالدان باغلاييبدي.
اوره‌ک بارهده ايصطيلاحلار
دئييملر
اوره‌ک- قوووت-ي- قلب مثلا": سنين اوْرادا اوْلماغين بيزه بويوک اوره‌ک دي.
اوره‌گين اَريمه‌سي- چوْخ نيگران اوْلماق, چوْخ غوصّه ائتمک.
داش اوره‌کلي- چوْخ رحم سيز آدام.
اوره‌يي نزيک- حساس و مهربان آدام.
اوره‌کده‌ن گلمه‌ک- قييماق. صداقت ايله دئييلن سوز.
اوره‌کدن گلمه‌مک- قييماماق.
اوره‌کلنمک- جوره‌ت تاپماق. [اوشاغين بير نفري گوروب بيردن آغلاماغي. مثلن: اوشاق مني گوردوکده اوره‌کلندي].
اوره‌کلي- قوْرخماز- جاساراتلي آدام.
اوره‌يي اوزولمک- برک قوْرخماق.
اوره‌يي اوزمک- قوْرخوتماق. بير شئيي گوتوروب, مصرف ائده‌رک تقريبا" قورتارماق. مثلن گئتديم گوردوم کيشميش توْرباسي نين اوره‌گيني اوزوبدولر.
اوره‌يي بولانماق- قوسماق.
اوره‌يي آچيلماق- شاد اوْلوب قوصّه‌لري داغيلماق.
اوره‌ييني آلماق- اينجيک‌ليگيني رفع ائتمک. ريضايتيني اله گتيرمک.
اوره‌گيندن خبر وئرمک- بيري‌نين لاپ ايسته‌ديگي سوزو دانيشماق.
اوره‌کدن چيخماق- اوره‌ييني آلماق.
اوره‌يي سيخيلماق- کده‌رلنمک- حووصله‌سي قاچماق.
اوره‌ک وئرمک- جوره‌ت وئرمک- تشويق ائتمک.
اوره‌يي قيريلماق- بيردن شوْک واريد اوْلماق, قوْرخماق.
اوره‌ييني بوْشالتماق- اوره‌يينده اوْلان گيلايه‌لري, ناراضي‌ليقلاري ديله گتيريب, ائشيگه توکمک.
اوره‌ک يانماق- يازيغي گلمک, چوْخ موتأثّير اوْلماق.
اوره‌ک سينديرماق- بيري‌نين قلبينه ده‌يمک.
اوره‌يه ياتماق- خوْشا گلمک- به‌يه‌نمک.
اوره‌يين ياغي اريمک- نيگرانليق.
اوره‌يين سرينلمه‌سي- اينتيقام آلاراق, تلافي ائديب, راضي دوشمک. ظاليمين جازاسينا چاتديغيني گوردوکده خوْشحال اوْلماق.
اوره‌يي کووره‌ک آدام- اوره‌يي نازيک و مئهريبان آدام.
اوره‌کدن اوره‌گه يوْل وار- سن اگر منيم خاطيريمي ايسته‌ييرسن, من ده ائله سنين خاطيريني ايسته‌ييرم.
اوره‌ک سوزو- اوره‌کدن گله‌ن سوز. اينسانين نييتي و ايسته‌ديگي سوز.
اوره‌ک توتولماق- کده‌رلنمک, اوره‌يي سيخيلماق. و سايير...
مثللر
آغ اوره‌ک آدام- قوْرخان آدام.
باش بارهده ايصطيلاحلار
دئييملر
آدام باشي- آدام حئسابي.
آدامين باشينا دوشمک- بيردن بير سوزو بهانه ائده‌رک چوْخ اوزاتماق.
اوز باشينا- صاحابسيز اوشاق يا مال, کيمسه دن ايطاعت ائتمه‌يه‌ن, آوارا....
اوزه الي, اوزباشي‌دير- کيمسه‌يه‌موحتاج دئييل, موستقيل‌دير.
بادشدان سوْوماق- باشدان ردّ ائتمک.
باش آچيق- حيجاب‌سيز- آشکار- باش آچيق مکتوب.
باش آشاغي- يئنيشه.
باش آلچاقليق- (فا. سرشکستگي), خجالت‌ليک گتيره‌ن ايش.
باش آليب گئتمک- ائوين وضعييتي‌نين پوْزغون اوْلماسي, هر شئي, توکولموش حالدا اوْلماسي.
باش اوسته- ايطاعت ائده‌رم...
باش ايمک- ايطاعت ائتمک.
باش- بئينيميز گئتدي- دنگه‌سر اوْلدوق, باش بئينيميزي آپاردي, چوْخ دانيشدي.
باش باشا چيخماق- بيرآل وئرده نه منفعت نه زييان ائديب آنجاق ماياسيني چيخارتماق.
باش- باشاقوْيماق (قوْشماق)- بيريني اله ساليب, سريمک, شوخلوق ائتمک.
باش باغلاماق- اوْغورلاماق- ايريليک يوْلو ايله اله گتيرمک. تداروک گورمک.
باش تاپماق- باش چيخارتماق.
باش توتماق- اوز وئرمک و نتيجه‌يه چاتماق.
باش چيخارتماق- باشا دوشمک.
باش چکمک- سرکئش ليک ائتمک.
باش حئسابي- آدام حئسابي.
باش داشي- قبير داشي.
باش دوْلانديرماق- کئچينمک.
باش ساخلاماق- بير ته‌هر ياشاماق و ائحتيياط ايله رفتار ائتمه.
باش ساغليغي وئرمک- اولوسو اولنه تسلييت دئمک.
باش قاچيرتماق- بير ايشين آلتيندان بوْيون قاچيرتماق.
باش قالديرماق- طوغيان ائتمک, شوريش ائله‌مک.
باش قولاغين گئتمه‌سي- ذيلله اوْلماق.
باش قوْيماق- جاندان کئچمک.
باش کئچيرتمک- بير ته‌هر زامان کئچيرتمک.
باش گتيرمک- تله‌سمک, قديم باش آپاران قاصيدلر تئز شاهين حوضورونا چاتيب انعام آلماق اوچون و باشين اييله‌نمه‌مه‌سي اوچون گئجه- گوندوزه سالاراق آت چاپيردارديلار.
باش گوتوروب گئتمک- ترک وطن ائتمک.
باش منيم- باش اوْنون- نا غافيلده‌ن اوز- اوزه چيخديق.
باش- نفر, بويوک, اوستون, تيريه‌ک واحيدي‌دير. بئش باش کوفله‌ت, بير باش سوْغان, هاميدان باشدير.
باش وزير- نخست وزير.
باش وورماق- باش چکمک.
باش يارما- محرم ليک‌ده باشلاريني يارانلارين ايشي.
باش يوخاري- يوْخوشا.
باش يوخاري جاواب- باشدان سوْوما جاواب.
باشا اوْيون گلمک- چوْخلو حاديثه‌يه,دردسره دوشمک.
باشا باش- برابر- بو باشدان اوْ باشا, هاميسي.
باشا چاتماق- سوْنا چاتماق.
باشا دوشمک- دوشونمک, آنلاماق.
باشا گله‌ن حاديثه- آلين يازيسي.
باشاسالماق- دوشوندورمک.
باشچي- سردسته, رييس.
باشدا دوْلانديرماق- يالانچي وعده‌لر ايله واقتي تلف ائتمک.
باشدان ائله‌مک- بوْش سوزلر ايله بيريني يوْرماق و ذيلله ائله‌مک.
باشدان اوْلماق- کيشي‌نين «مني» سي‌نين انزالي (توکولمه سي).
باشدان سوْوما- باشدان سوْوماق ايله گورولن ايش.
باشي آشاغا آدام- آبيرلي و کيمسه ايله ايشي اوْلمويان آدام.
باشي اوجا- ايفتيخارلي آدام.
باشي بير ائله‌مک- بير بالينجا باش قوْيماق. مثلن دئدي گل باشيميزي بير ائلييه‌ک.
باشي پوزوخ- پريشان و نظم‌‌سيز آدام.
باشي سوْيوخ (لوخ)- لاقئييد, ديققتسيز آدام (لاقئيدليک...)
باشيمي قاشيماغا ماجاليم يوْخدور- چوْخ گيريفتارام- واقتـيم يوْخدور.
باشين بدنه آغيرليق ائتمه‌سي- اوزونه يئرسيز دردسر آچماق ايسته‌يه‌ن آدام.
باشين بندليگي- مشغول اوْلماق.
باشيني قيليجا سورتمک- بهانه داليسينجا گزيب, ايجه‌شمک, دردسر آختارماق.
بوباشدان- ايشين اوليندن, اينديده‌ن.
بويوک باش- طايفانين يا بير تشکيلاتين بويوکلري.
بير باشا- دورمادان بير ايشي گورمک.
ديري باش- ساليم, جَلد.
هئره‌باش- قوزولارين و اوْولاخلارين قاباخ دوْغولانلاري.
هوش باش- حافيظه و فيکير جمع‌ليگي.
مثللر
باشيندان يئکه دانيشماق- اوز حدديندن يئکه سوزلر دئمه‌ک.
یازانی:رحمتلیک میر هدایت حصاری
نام:میربهرام (خانلار)