سبک‌شناسی

پیش از فضولی در ادبیات ترکی آذربایجانی شکل‌هایی چون مثنوی و غزل رواج داشت و فضولی خود یکی از غزلسرایان برجسته بود، اما «او نخستین آثار ارزندهٔ تمثیلی را در ترکی آذربایجانی آفرید (بنگ و باده- صحبت الاثمار). فضولی مانند نسیمی کوشید تا شعر ترکی را با اوزان عروضی سازگار نماید اگر چه او موفقیت چشمگیری به دست آورد ولی واقعیت این بود که ترکی با وزن هجایی سازگارتر است.»

بعضی از منتقدین ادبی سبک اشعار فارسی فضولی را نزدیک به سبک هندی و صائب تبریزی که صد سال پس از وی این سبک شعر را رواج داد می‌دانند. «بسیاری از مضامین فضولی را بعد از او در شعر شعرای نامدار مکتب اصفهان یا سبک هندی (= سبک فضولی) می‌بینیم.» و حتا او را «از جمله پایه‌گذاران سبک هندی» شمرده‌اند.

 تخلص فضولی

یاران گذشته بس که کردند         تاراج عبارت و معانی
شد تنگ فضای نظم بر ما         فریاد ز سبقت زمانی


فضولی در فارسی به دو معنا به کار می‌رفته است:

۱- کسی که کار بیهوده کند.
۲- آنکه بی‌جهت در امور دیگران مداخله کند.

این دو معنا دقیقا با معنای این واژه در زبان عربی انطباق داشت. اما از حدود قرن هشتم هجری به بعد این مفهوم به «فضول» داده شد. در عوض واژه «فضول» که در عربی یعنی «زبان درازی و مداخلهٔ بیجا در کار دیگران» در فارسی «فضولی» خوانده شد. مثلا حافظ می‌گوید:

    «در کارخانه‌ئی که رهِ عِلْم و عقل نیست
    وَهْمِ ضعیفْ‌رای فضولی چرا کند؟»

که در این‌جا فضولی به همان معنایی است که ما امروزه به کار می‌بریم، و این عکس معنای عربی این واژه است. به هر حال محمدبن سلیمان این تخلص را به معنای عربی آن به کار می‌برد یعنی:«زبان دراز و مداخله کننده در کاری که به او مربوط نیست»، یا به تعبیر امروزی «فضول». فضولی در مقدمه دیوان اشعارش به زبان فارسی دلیل انتخاب این تخلص عجیب را با زبانی شوخ‌طبع توضیح می‌دهد:« آخرالامر معلوم شد که یارانی که پیش از من بوده‌اند تخلصها را بیش از معانی ربوده‌اند. خیال کردم که اگر تخلص مشترک اختیار نمایم در انتساب نظم بر من حیف رود اگر مغلوب باشم و بر شریک ظلم شود اگر غالب آیم. بنابر رفع ملابست التباس «فضولی» تخلص کردم و از تشویش ستم شریکان پناه بجانب تخلص بردم و دانستم که این لقب مقبول طبع کسی نخواد افتاد که بیم شریک او بمن تشویشی نتواند داد.»

آثار

ترکی

صفحه‌ای از دیباچهٔ دیوان اشعار فضولی به زبان ترکی

    * دیوان شعرها.
    * شاه و گدا.
    * لیلی و مجنون.
    * مثنوی بنگ و باده. . به شاه اسماعیل تقدیم شده است.
    * روضه.
    * حدیقت السعداء. . این کتاب ترجمهٔ روضةالشهدای حسین واعظی است.که بر آن مطالبی نیز افزوده است.
    * صحبت الاثمار. ( گفت‌وگو بین چند میوه است و یکی از نخستین کتاب‌های ادبیات کودک محسوب می‌شود.)    * شکایت‌نامه.
    * رساله معما.

 نمونه شعر ترکی

ای خوش اول مست، کی بیلمز غمی-عالَم نه ایمیش   
     نه چکر عالم اوچون غم، نه بیلر غم نه ایمیش
بیر پری سیلسیله‌یی-عشقینه دوشدوم ناگه   
     شیمدی بیلدیم سببی-خیلقت-آدم نه ایمیش.
واعظ اوصافی-جهنم قلیر، ای اهل ورع!    
    وار اونون مجلسینه، بیل کی جهنم نه ایمیش!
اوخو کؤکسومده ئوتوپ، قالمیش ایمیش پئیکانی 
       آه بیلیدیم سببی-آهی-دمادم نه ایمیش!
ای فضـولـی! مـزه‌یی-ساقی و صهبــا بیلـدیـن   
     توبه قیل تا بیله‌سن، زَرق و ریا هم نه ایمیش!

ترجمه فارسی

خرم آن‌کس که نداند غم عالم چه بوَد         غم دنیا نشناسد، نه که خود غم چه بوَد
ناگهان بندی زنجیر نگاری شده‌ام         حال دانم سبب خلقت آدم چه بود
گفت واعظ همه اوصاف جهنم، زاهد!         باش در مجلس او، بین که جهنم چه بود
تیر بر دل بزد و مانده بجا پیکانش         آه، دانم سبب آه دمادم چه بود
ای فضولی مزه باده ساقی دانی         چو کنی توبه بدانی که ریا هم چه بود
فارسی

قدیمی‌ترین نسخه خطی دیوان فارسی فضولی در ۲۰ جمادی‌الاولی ۹۵۹ قمری به خط حبیب‌الله اصفهانی نوشته شده است. این نسخه هم‌اکنون در کتابخانه مرادیه در ترکیه نگه‌داری می‌شود.در مقدمهٔ این دیوان، فضولی با زبانی که گاه به طنز نزدیک می‌شود، شرح می‌دهد چگونه بعد از این که در سرودن شعر به عربی و ترکی مهارت پیدا کرده، اشعار پراکندهٔ فارسی سروده است به سرودن غزل به فارسی پرداخته است:
تا آنکه روزی گذارم بمکتبی افتاد، پری چهره‌ٔ دیدم فارسی‌نژاد، سهی سروری که حیرت نظارهٔ رفتارش الف را از حرکت انداخته بود و شوق مطالعهٔ مصحف رخسارش دیدهٔ نابینایی صاد را عین بصر ساخته بود.

چون توجه من دید از گفتهای من چند بیتی طلبید. من نیز چند بیتی از عربی و ترکی باو ادا نمودم و لطایف چند نیز از قصیده و معما برو فزودم. گفت که اینها زبان من نیست و بکار من نمی‌آید، مرا غزلهای جگر سوز عاشقانهٔ فارسی می‌باید.

هر چند اصولا فضولی در این مقدمه با شوخ‌طبعی مسائل را بیان می‌کند و بعید نیست از سر شوخ‌طبعی این ماجرا را نقل کرده باشد اما به هر حال غزل‌های عاشقانهٔ فارسی فضولی بخش مهمی از دیوان او را تشکیل می‌دهند.

فضولی به فارسی در قالب‌های مختلف مانند قصیده، غزل، ترکیب‌بند، مقطعات، رباعی و مثنوی ساقی‌نامه شعر سروده است؛ اما بخش عمدهٔ دیوان او را غزل و قصیده تشکیل می‌دهد.

    * دیوان شعرها
    * رند و زاهد
    * صحت و مرض
    * انیس القلب
    * ساقی‌نامه (هفت جام)
    * روح نامه (سفرنامه روح یا حُسن و عشق)

نمونه شعر فارسی
نو خطان را دوست می‌دارد دل دیوانه‌ام         من چو مجنون نیستم در عاشقی مردانه‌ام
خضر می‌گویند بر سر چشمهٔ برد ست راه         قطرهٔ گویا چکیده جایی از پیمانه‌ام
عقل را هر لحظه تکلیفیست بر من در جهان         بی‌تکلف با عجب دیوانهٔ[۲۶] همخانه‌ام
درد دل با سایه می‌گویم نمی‌یابم جواب         غالبا او را بخواب انداخته افسانه‌ام
متصل از درد عشق و طعنهٔ عقلم ملول         می‌رسد هر دم جفا از خویش و از بیگانه‌ام
تا کشیده بر گلت از سنبل مشگین نقاب         می‌خلد صد خار هر دم بر جگر از شانه‌ام
به که بر دارم فضولی رغبت از ملک جهان         نیستم گنجی که باشد جای در ویرانه‌ام

عربی

فضولی در مقدمه دیوان فارسی‌اش در مورد اشعار عربی‌اش گفته است: «باشعار عربی پرداختم و فصحای عرب را بفنون تازی فی‌الجمله محظوظ ساختم و آن بر من آسان نمود زیرا زبان مباحثهٔ علمی من بود.»

شعر

    * مطلع الاعتقاد
    * دیوان اشعار عربی

کلام و فلسفه

    * مطلع الاعتقاد فی معرفت المبدأ و المعاد. این کتاب توسط دکتر حسین محمدزاده صدیق از عربی به فارسی ترجمه و در قطع وزیری منتشر شده است.در سال ۱۹۵۸ در باکو منتشر شد.

نمونه اشعار

فضولی از کم‌سوادی کاتبان و از این که هنگام نوشتن اشعار دقت کمی می‌کنند و مفهوم اشعار را از بین می‌برند در رنج بوده است و در انتقاد به این موضوع سه شعر به ترکی، فارسی و عربی سروده است.

ترکی

قلم السون اَلی اُلْ کاتب بَدْ تحریرک         که فساد رقمی سوزمزی شوُرِِ ایْلر
گاه بیر حرف سقوطیهِ قِلْورنادری نارْ         گاه بیر نقطه قصوریله گوزی کورایلر

فارسی

باد سرگشته بسان قلم آن بی‌سروپا         که بود تیشهٔ بنیان معارف قلمش
زینت صورت لفظ است خطش لیک چسود         پردهٔ شاهد معنی است سواد قلمش

عربی

تبت یدا کاتب لولاه ما خربت         معمورةأسّست بالعلم و الادبِ
اَردی من الخمرفی اِفساد نسخته         تستظهر العیب تغییراً مِنَ العَثَب

منبع:http://kolgasizinsan.blogfa.com/post-25.aspx